Adığeler, bu arada tüm Kuzey Kafkasyalılar, 19. yüzyıl başlarına kadar milli bir bayraktan yoksun ve bir devlet anlayışına sahip olmadan yaşamlarını sürdürdüler. Ancak,eski zamanlardan beri bayrak niteliği taşımamakla birlikte her kabile ve aile çeşitli renk ve biçimlerde bezden yapılmış değişik flamalara yaşamlarında yer veriyorlardı. Özellikle düğünlerde ve at yarışlarında, derece alan delikanlılara , ödül olarak verilmek üzere , genç kızlar kendilerinin hazırladıkları bu flamaları armağan ediyorlardı. Büyük yarışmalarda ise bu ödüllere ilaveten her kabile başkanı, o kabileyi temsilen derece alan gençlere, kendi sembolleri olan flamayı veriyorlardı. Sürgün sonrası Anadolu’ ya yerleşen Çerkes ailelerinin kızlarının pek çoğunda, o günlerin anısına dikilmiş bu tip flamalar yıllar boyu sandıklarda saklanmış, hatta bu yüzden 1920’li yıllardan sonra gizledikleri bu flamalar yüzünden, dönemin Türk yöneticileri tarafından , “Çerkes Bayrağı taşımak, Çerkesçilik yapmak” suçlamalarıyla çeşitli baskılara maruz kalmışlardı.

Adığe’ lerin ilk bayrakları hakkında somut ve yazılı hiçbir belgeye rastlanamıyor. Bu konuda ve genellikle 19. Yüzyıl başlarından itibaren Avrupalıların, genellikle, İngilizlerin ortaya koydukları bazı yazılı belgelerden bilgi ediniyoruz. Diplomat, tüccar, yazar, gezgin ve hatta ajan olarak Kafkasya’ ya gönderilen kişilerin Çerkesler hakkında yazdıkları eserlerde, Adığe Bayrağı hakkında da bilgilere rastlıyoruz. Bazı kitapların kapaklarında yer alan Adığe Bayrağı’ nın önceleri 7 yıldızlı, daha sonraları da 9 yıldızlı olanlarına rastlanıyor. Bayrağın rengi yeşil ve üzerine serpiştirilen yıldızlar da sarı renkli olarak belirtiliyor ki bayraklarda ortak taraf bunlar. Fakat bu bayrakların hangi kabileyi veya kabileleri temsil ettiği ve de hangi tarihte kullanıldığı belirtilmemiş. 1830’lu yıllardan sonradır ki Adığe Bayrağı’ nın doğuşuna ait detaylı bilgilere erişebiliyoruz. İngiliz politikacılarından, fakat o dönemde küçük bir devlet memuru olan , gerçek bir Çerkes dostu David Urquhart ; İngiltere hükümetinin de yardım ve isteklendirilmesi sonucu 1834 yılının Haziran ayında Kafkasya’ ya gelir. Amacı Çerkesleri tanımak, gerekirse ve mümkün olduğu nispette Çerkeslerin Ruslara karşı sürdürdüğü özgürlük savaşımında onlara politik ve somut askeri yardımları sağlamada yardımcı olmaktadır. Tsemez (Novrosiski) de karaya çıkan, oradan da Anapa’ ya giden Urkuhart , Adığeler tarafından çok büyük bir ilgi ve sevgi gösterisiyle karşılanır. Anapa’ da onuruna düzenlenen bir kurultayda -ki bu kurultay Aguy ovasında düzenlenmişti- tüm Çerkeslere seslenerek, Ruslara karşı başarılı olmak için tek bir bayrak altında, Çerkes birliğinin kesinlikle kurulmasının gerekliliğini önerir. Urkuhart bayrağın rengi, amblemi vs. hakkında Çerkeslere bilgi aktardığını, sonradan yazdığı anılarında dile getirir. Bu arada o dönemde Adığelerin lideri durumunda olan Zaniko Sefer beyin de onayı ile 12 kabileyi temsilen 12 kişilik geçici bir hükümet kurulur.

Urkuhart’ ın Kafkasya’ dan ayrılmasından 3 yıl sonra 6 Mayıs 1837 tarihinde, bu kez, yine İngiliz S. Ceymis Bell ve gözlemci Longworth’ ın hazır bulunduğu ünlü Adhanekum (Adakum, Atakum, Atakhum diye de geçer) kurultayında, ipekten yeşil renkli, siyah iki ok ve üzerinde 10 adet sarı yıldızın yer aldığı Adığe Bayrağı dalgalanmaktadır. Havidko Mensur’ un (Havdiko, Havudukue * diye de geçer) liderliğinde ve bütün Adığe kabilelerinin temsil edildiği, 1000 delegenin katıldığı bu Adığe tarihinin büyük kurultayında bilinen ilk resmi bayrak budur( I ). İpekten yapılmış yeşil bir yüzey, iki siyah ok ve 10 kabileyi temsil eden 10 adet yıldız. Bundan bir yıl sonra ise 1838 yılında Batı Kafkasya’ daki 12 kabile, 3 liderin başkanlığında birleşir ve yeşil yüzey üzerinde 3 siyah ok ve 12 yıldızlı tarihi Adığe Bayrağını milli bayrak olarak kabul ederler.

İşte bugün Adığe Cumhuriyetinin Maykop’ taki Parlamento binasında ve Kabartay-Balkar Cumhuriyetinin Nalçık’ taki Kabardey derneğinin binasında dalgalanan bayrak budur.

Adığe Bayrağı’ nda yer alan renkler, yıldızlar ve oklara gelince: İpek kumaşın yeşil rengi Kafkasya’ nın dağ ve ovalarını ; siyah 3 ok dönemin en yetenekli ve ünlü üç ailesini ; (bunlar Zaniko, Aytek-iko, Blotoko aileleri idi. ) siyah renk ise düşmana ölümü, sarı yıldızlar da bütün yaşamları açık havada, kır ve dağlarda geçen ve gökyüzündeki yıldızlara bakarak uyuyan kahramanların yer aldığı 12 bölgeyi temsil ediyordu.

Bu 12 bölge, Natukhay (Nathkoç), Şapsuğ, Abedzah, Ubıh, Bjedugh, Temirgoy, Abhaz, Hatukoy, Mahoş, Besleney, Braki ve Karaçay-Kabardey, den oluşuyordu( II )

Bu 12 bölgeden Abedzah, Mahoş ve Bjedughlar Ruslarla barış antlaşması imzalamış olduklarından, Kaberdey ve Abhazya da Rus işgalinde bulunduğundan birliğe ancak o bölgelerden, diğer Adığe kabileleri arasına sığınanların temsilcileri ile birlik antlaşmasına katılmışlardı. Kabardey’ in temsilcisi Beslenyiko Aslan, Abhazya’ nın ise Rustem Pe idiler.

Her bölgenin genel kurulları sonucu seçilen delegeleri Zaniko Sefer’ in yanında yer alıyor, bunlar arasından da askeri komutanlar, elçiler ve hakimler seçilerek işbaşına getiriliyorlardı. Zaniko Sefer hem genel başkan, hem de dış işleri ile diplomatik çalışmaları yürütüyordu.

(*) Havidko Mensur, o dönemin en ünlü üç Adığe reisi arasında yönetim ve askeri alanlarda en önde geleni ve lider durumunda bulunan kişidir. Çerkesya’ da sosyal yaşayış, J. Bağ , Ank.969, S.121’ de genişçe bilgi var.

(I) Kıymetli tarihçi merhum A. Canbek Havjoko 1827’ li yıllarda Anapa üzerinde 12 yıldızlı yeşil bayrağın dalgalandığını yazar ki o dönemde henüz Adığeler arasında bir birleşme olmadığı düşüncesiyle bu görüşü yerinde bulmuyoruz. Bak: Kafkasya Dağlıları, Rusça-Türkçe dergi s.49, S.6 Varşova.

(II) 12 bölgeye ait isim listesi bazı yayınlarda değişiktir, fakat araştırmalarımızın en sağlıklısı bu listedir. Örnek olarak İsmail Berkuk merhumun verdiği listedeki isimler şunlardır: Şapsuğ-Nathoç, Abzeh, Kemurgiyev, Barakay, Bjeduğ, Kabardey-Besleney, Hatukuvey, Mahoş, Başılbey, Teberdi, Abhazya ve Ubıh-cih’ lerdir.

KAYNAKÇA:
1.Kafkasya Dağlıları, Varşova, Rusça-Türkçe Dergi , A.C. Havjoko , Adığe Kahramanları, 1933.
2.Tarihte Kafkasya, Gn. İ. Berkuk, İst.1958
3.Çerkesya’ da sosyal yaşayış, Jabağı Baj, Ank.1969
4.Yeni Kafkas, Dergi, Dr. Vasfi Güsar İst. 1957-1962
5.İngiliz Belgelerinde Türkiye ve Kafkasya, Osman Çelik, Ank.1992
6.Göç,İ. Aydemir, Ank.1968