Çeçen-İnguş'lar, halkın mutluluğu için canlarını veren kahramanlarını çok eskiden beri bıkıp usanmadan destanlarda, şarkılarda, hikâyelerde ve sözlü nakillerde yaşata gelmiştir. Bu kahramanlarımız hakkında "anti kahramanlar, sefiller, gericiler, fanatikler, insan dışı yaratıklar, yağmacı haydutlar" gibi yakışıksız yakıştırmalar da yapılmıştır. Uşurma (Şeyh Mansur), Şeyh Şamil, Abrek Zelimhan gibi nice kahramanlar, en basitinden hiç mi hiç anılmamış, susulmak suretiyle unutturulmak istenmiştir. Halk ise bıkıp usanmadan bu kahramanları anmış/benimsemiş, yüceltmiş ve kendisi için gurur kaynağı saymaktan geri durmamıştır.

1882 yılında Kızılyar Kalesi komutanı olarak görev yapan General A. Kuruedov'a göre, adları anılan kahramanların cellatlığını aralıksız sürdüren de zalim General A. P. Yermolov ve artçılarıdır. Bu tür zalim ideolojiler, ilke olarak, tabandan başlayarak ahlak kurallarını değiştirmek istemiş ve dini zenginliği yok etmiştir. Oysa halk kahramanları sosyal eşitliği savunmuşlardır.

Tinin Vüsa: Tsontroy köyünden ve Naşkhi soyundandır. Ortaçağda Alan ve Hazar' feodallerinin İçkeri (Nokhç-makhka) içlerine olan akınlarını durdurup, doğu Vaynakh'larının isyanlarına önderlik etmiştir. Aynı dönemlerde batı Vaynakh kahramanlarından Koloy Kant, Kinda Şoa, Phagal Bari, Barakhoy Kant, vs. de Alan feodallerine karşı Çeçen-İnguş topraklarında çiftçilere önderlik etmişlerdir.

Halk nakline göre, Altın-Orda hanlarına karşı Çeçen-İnguşya'da mücadele eden yiğitler arasında Mokhtsur, Nokhç-Makhka'lı İdig, Çieberlo'lu Aldaman Geza anılmalıdır.

XVIII-XIX. Yüzyıllara ait Çeçen-İnguş anonim destanlarında anlatılan tarihi kahramanların adları, bütün canlılığı ile bugüne kadar ulaşmıştır. Halkın özgürlük mücadelesindeki en popüler adlar arasında şunlar özellikle anılmalıdır: Mayrtup'lu Taymin Biybolat, Biybolat'ın amcası oğlu Çieçan- evla'lı Madin Dcammirza, Zaytan Şikhmirza, Pritereç'li Adin Surkho Dcumin Aktula, Akhin Dcankhot, AIkhaştoyn Alkh'a, Akhin Şamsa, Akhin Umar Ela, Baççi Bilarbi, Baççi İdalal, Dâdi-Yurta'lı Bahadaran Müstarg, Bâbin- Esa, Şabin Şahbuolt, Baççi Elmarza, Evtarkho'lu Ahmad, Basaran İsa, Çega, Pritereç'li Hamzat.Kabardey feodallerine karşı savaş verenler arasında Baççi Balu, Baççi Bilarbi, Adin Surkho bulunmaktadır.

Marksist tarihçi M. N. Pokrovski Uşurma (Şeyh Mansur) için “Kafkasya'nın ilk devrimci önderi” demektedir. Uşurma, sömürgecilere ve feodallere karşı mücadele etmiştir. Aldı'lı fakir bir ailenin Şabaz'ın oğludur. 1785-1791 yıllarında, Çeçen-İnguş'ların bağımsızlık savaşına önderlik etmiştir. 25 yaşında mücadeleye başlamış, 1794 yılında Şlisselburg hapishanesinde ölmüştür.

Taymin Biybolat: 1779 yılında doğmuştur. Çeçen-İnguşya'da Çarlık Rusyasına karşı bağımsızlık mücadelesine önderlik etmiştir. Gücü, cesareti ve aklıyla halkın sevgisini kazanmış, mücadelesi 104 Çeçen köyü tarafından desteklenmiştir. Kabardeylerle, Kumuklarla ve diğer Dağıstanlılarla dostane ilişkiler kurmuştur. Çarlık yönetiminin doğal politikası gereği General Yermolov asmak, hapsetmek ve korkutmak suretiyle halkı sindirmek istemişse de Taymin Biybolat'ı teslim alamamıştır. Taymin Biybolat yayılma politikasının zalim temsilcisi General Yermolov'a karşı 1824-1826 yıllarında şiddetle direnmiştir. Günahsız insanları, yaşlıları, kadınları, çocukları öldüren, köyleri yakıp, yıkan zalim general direnişe engel olamamıştır. Çeçenlerin bu müthiş direnişinde Karabulak ve İnguşları isyana kışkırttığı için Taymin Biybolat'ın arkadaşı Yandırka-evla'lı Tsieçoyn Dcambulat asılarak idam edilmiştir. Birçok Çeçen-İnguş köyü de Terk bir edilmiş ama mücadele durmamıştır. 25 Kasım 1825 günü Başkumandan Çervlonoy'dan Kabardey'e giderken Yermolov'un Taymin Biybolat tarafından tutsak alınmasına Tuman engel olmuştur.

General Paskieviç de Biybolat'ı hile ile tutsak almayı ve öldürmeyi tasarlamıştır. Fakat Biybolat, Paskieviç'in niyetini anlamış ve attığı her adımı izlemiştir. Bir karşı tedbir olarak da Çar ordusunda general rütbesindeki Şamkhal Tarkovski'nin oğlunu rehin almıştır. Bu olay Paskieviç'in Çar tarafından azarlanmasına yol açmış, Biybolat hakkındaki niyetlerine engel olmuştur. Nitekim General Yermolov'un yerine atanan General Paskieviç, Taymin Biybolat'la anlaşmış ve Çeçen-İnguşya'da barış sağlanmıştır. Şair A.S. Puşkin Taymin Biybolat hakkında “Ünlü Biybolat, Kafkasya'nın Fırtınası” demektedir. Dekabrişf B.D. Sukhokurov da “Biybolat'ın aklı ve hüneriyle Kafkasya'nın derinliklerinden başlattığı yol, Stenka Razin'in yoludur” der.

Taymin Biybolat'ın savaş arkadaşları ve yardımcıları arasında Madin Dcammirza, Akhin Dcankhot, Eski Atağa'lı Gendergano Çulg, Baççi Elmarza, Zaytan, Şikhmirza, Tsieçoyn Dcambulat vs. sayılabilir. Taymin Biybolat, Çar yanlısı olan Gazikumuk Ham Salat Girey tarafından, babası öldürüldüğünden,   1831 yılında katledilmiştir.

XIX. yüzyılın 1830-1850 yılları arasında, Kuzey Kafkasyalıların bağımsızlık savaşlarında pek çok kahramanımız bulunmaktadır. Benoyn, Baysağar, Duin Umma, Akhverdil Mohammad, Molla Atin Atabi, Taşo Hacı, Evtarkholu Ahmad, Darga'lı Covtkha (Dargo'lu Cevathan), Akhin Ullubi Molla, Ersana’lı Şolb Molla, Gekha, Sadolla, Çega, Hamzat, Dmitriy Alpatov, Fedor Novaseltsev, Şela'lı Te'khig, Akhin Goytemar, Tsontroylu Şoip Molla ve daha pek çoğu. 

Boysagar: Beno’lu ve aynı soydandır. 1839’lu yıllarda Şamil'e naiblik yapmıştır. İmam'ın verdiği adla tam “Taş Adam”dır. Korkusuzluğu, cesareti, iradesi ve özgürlükçülüğüyle ün yapmıştır. Savaşlarda bir gözünü, bir kolunu, bir bacağını kaybetmiş, sonuna kadar da İmam'a sadık kalmıştır. 1860 yılında Nokhçmakha (İçkeri)deki isyana önderlik etmiş, 1861 yılında Khasavyurt'a bağlı Keşan Aukh'da 67 yaşındayken ölmüş ve oraya gömülmüştür.

Duin Umma (Du'nun oğlu Umma, Umma Duev): Zumsoy'ludur. Şamil bu naibi hakkında "Sağ kolum, askerimin yarısı" demiştir. Çarlık subayları da kendisinden “Akıllı koca kurt” diye söz etmiştir. Şamilin esaretinden sonra 1860-61 isyanında Argun boyundaki kuvvetlere önderlik etmiş, esir düşerek sürgüne gönderilmiştir. Dönüşünde 1877-1878 isyanına katılmış, 9 Mart 1878'de on üç arkadaşıyla birlikte asılmıştır. 

Atin Atabi Molla: Zumsoy'ludur. Şamil'in Kharsenoy naibliğini yapmıştır. İmam'ın öğrenim düzeyi en yüksek olan adamıydı. 1860-1861 isyanına katılmış, Sibirya'ya sürülmüştür. Sürgünde Arapça bir gazete çıkararak savaşlar ve olaylar hakkında yazmak istemişse de izin verilmemiştir. Sonraki yaşamı hakkında bugüne kadar başka bilgi elde edilememiştir. 
Taşo Hacı: Enderi köyünden ve Kumuk asıllıdır. 1834-1843 yılları arasında Çeçen-Dağıstan halk ihtilalini yöneten önderlerden biri olmuştur. 1839 yılında Şamil'in naibliğine atanmış, 1843 yılında şehit düşmüştür. Siesan köyünde toprağa verilmiştir.

Akhverdil Muhammed: Ataları Ermeni kökenlidir. Khuzakh savaşında İmam Şamille birlikte bulunmuş, en yakın arkadaşı olmuştur. Özgürlük mücadelesinde Küçük Çeçenya naibliğine atanmış zekâsı ve cesaretiyle Çeçenya ve Dağıstan'da büyük bir ün yapmıştır. Şedala (Şatili) Aulu ile Khevsur'u İmamlığa bağlamak istemiştir. 1943 yılında ölen Akhverdil Muhammed, Şuoto Avulu yanındaki Guş-kortie'de gömülmüştür.

Şolb Molla: Tsontroy köyünden ve aynı adı taşıyan soydandır. Miçiko (Miçik-khi) de naiblik yapmıştır, İmam Şamil'in eski naiblerindendir. Kıbid Mahoma, Akhverdil Muhammed ve Şoib Моllа, İmam Şamil'in Merkez Yönetim Kurulu üyeleri idiler. Akıllı ve başarılı bir yönetici, parlak bir komutandı. Emrindeki birlikler 1842-1844 yılları arasında Nokhç-makhka (İçkeri) de Rus ordusuna ağır kayıplar verdirmiştir. 1844 yılının Mart ayında kan davası nedeniyle öldürülmüş, Tsontroy'a gömülmüştür.

Evtarkho'Iu Ahmad: 1846’dan itibaren Büyük Çeçenya'da İmam Şamil'in naibi olarak görev yapan Ahmad, cesareti ve alçak gönüllülüğü ile sevilen bir kahramandı. 1852 yılında şehit düşmüş ve Groznıy'e yakın bulunan Evtarkho'da toprağa verilmiştir.

Laçinal: Avar kökenlidir. Şamil'in naibi olarak Çiebarlo'da görev yapmıştır. Aydın ve eğitici bir kimseydi. Arap harfleri ile Avar ve Çeçen dillerinin alfabelerini hazırlamıştır.

Dmitriy Alpatov: Kazak kökenlidir. Naurskiy Stanitsa'da doğmuştur. Sosyal haksızlıklara dayanamayan Alpatov Çeçenya'da Rus ordusuna karşı çete savaşları vermiştir. Yakalandıktan sonra asıldığı yere bugün Alpatovskiy denmektedir.

Kahramanlıklarıyla ün yaparak tarihe geçmiş analarımız, gelinlerimiz ve kızlarımız da çoktur. Örneğin Dadi Aybika, Amaran Zaza, Aydi Cansiga korkusuzca savaşmış kadınlarımızdır.

Dadi-Yürta köyü hakkında günümüze kadar ulaşan pek çok şiir vardır. 1819 yılındaki savaşta Rus ordusunun süngüleri ile ölen nice yiğit kadınlar bulunmaktadır. Örneğin Zaytan Şikhmirza'nın karısı, kamasıyla savaşıp sürgüne gönderilen eşini kurtaran örnek bir kadındır. Goyta'lı Khanepi, erkek giysisi ile tam on yıl Rus ordularına karşı direnmiştir. Kahramanlığı nedeniyle Çar I. Nikolay bile onu altın madalya ile ödüllendirmiştir. Gekha'lı Mayla Taymazkha ise kadın kahramanlığının örnek bir "ana"sıdır. Onun sözleri hâlâ canlılığını korumaktadır: “Çocuklarım vatan ve millet yolunda tutsaklığı tercih ederlerse analık sütümü haram ederim.”

25 Mayıs 1858 Nazran isyancılarının önderleri arasında Çaldar Artsakov, Mohmad Muzurov, Dcagustuko Bezoev, Molla Başir Aşiev, Urusbi Mugaev, Nazran'ın Kietaş-kort tepesinde asılarak idam edilmişlerdir. Beno'Iu Soltamurd, 1877-1878 isyanının önderi Zandaka'lı Albek Hacı Adamov'u, abreklerden Vâra'yı, Cimaçu Atağa'lı Taymi'yi, Sagopşa'lı Salambek Garavoceva'yı, Kharaço'lu Abrek Zelimhan'ı ve ünlü ünsüz binlerce kahramanı unutmak mümkün müdür?

Çeçen-İnguşya eğitim, diplomasi, din, şiir, nesir, tarih, gazetecilik vb. alanlarda pek çok insan yetiştirmiştir: Aleksandr Çeçenskiy, Petr Zakharov, Bota Şamurzaev, Novikh-Aldov'lu Yusuf Hacı Seferov, Dışnıy Viedan'lı Kadı Dosov, Adil Girey Dolgiev, Çakh Akhriev, Sugaip Molla Goysumov, Taştemir Elderkhanov, N.B. Sarakaev, Şeripo kardeşler ve daha niceleri.

Artık Çeçen-İnguşların da bütün kahramanlarını ortaya çıkarma ve tarihini canlandırma zamanı gelmiştir. İçimizden çıkan ve caddelere, kültür ve eğitim kurumlarına vs. adları verilmesi gerekli yüzlerce kişi vardır. Oysa bugün, yalnızca Grozniy'de Çeçen-İnguş'lara ait yazarların on taneden başka anıtı bulunmamaktadır. Sovyet devriminden önceki kahramanlarımızı, yazarlarımızı, vatana hizmet eden diğer ünlüleri açıklama zamanı hâlâ gelmedi mi?
"Komsomolskoe Plemya" 8 Mart 1990 ' (Rusçadan Çeviren: Musa Ramazan)

KAYNAK KÜNYESİ: Kafkasya Gerçeği/Üç Aylık Kültürel Dergi, Sayı:4, Nisan 1991, Sayfa: 12-15